[2] این موضوع جاى تعجب نیست که خدا از بنده پرهیزگارش این چنین پذیرایى کند، ولى بعضى از مفسران (مانند نویسنده المنار) معتقدند که منظور از "رزقا" همین غذاهاى معمولى دنیا بوده؛ زیرا از "ابن جریر" نقل شد که بنى اسرائیل گرفتار قحطى شدند و زکریا قادر بر تامین زندگى مریم نبود، در این موقع قرعهاى زدند که به نام مرد نجارى افتاد و او افتخارا از درآمد کسب خود غذاى مریم را تهیه مى‌کرد و به هنگامى که زکریا در کنار محراب او قرار مىگرفت از وجود چنان غذایى در آن شرایط سخت تعجب مى‌کرد و مریم در پاسخ سؤال او مىگفت: "این از طرف خدا است"؛ یعنى خداوند، مرد با ایمانى را علاقهمند به این خدمت در آن شرایط سخت، ساخته است.
این تفسیر، نه با قرائن موجود در آیه و نه با روایاتى که در ذیل آن وارد شده است، سازگاری دارد! در تفسیر عیاشى روایتى از امام باقر (ع) نقل شده است: "روزى پیامبر (ص) به خانه فاطمه زهرا (س) آمد در حالى که چند روز در خانه او غذایى دیده نمىشد، ناگاه غذایى نزد او مشاهده کرد و از او پرسید: این غذا از کجا است؟ فاطمه (س) عرض کرد: از جانب خدا است؛ او هر کس را که بخواهد بدون حساب روزى مىبخشد، پیامبر (ص) فرمود: این جریان همانند جریان زکریّا است که در کنار محراب مریم آمد و غذاى مخصوصى در آن جا دید و از او پرسید: اى مریم! این غذا از کجا است، او گفت: از ناحیه خدا است. البته، این موضوع که منظور از«رزقا» غذاى بهشتى باشد از قرائنى که در گوشه و کنار آیه هست نیز استفاده مىشود؛ زیرا اولاً: کلمه «رزقا» به صورت نکره، نشانه آن است که روزى خاص و ناشناسى براى زکریا بوده است؛ ثانیاً: پاسخ مریم که «این از طرف خدا است»، نشانه دیگرى براى این مطلب مىباشد؛ ثالثاً به هیجان آمدن زکریا و تقاضاى فرزندى از طرف پروردگار که در آیه بعد به آن اشاره شده، قرینه دیگرى براى این معنا محسوب مىشود.
در همین راستا، غذایی که به صورت معمول در این دنیا مصرف می شود، بعد از تبدیل مقداری از آن به انرژی و ماده در داخل بدن، باقیمانده ای نیز دارد که با دفع و تعریق از بدن انسان خارج می شود، اما دلیلی ندارد که این سیستم، تنها راه موجود برای تبدیل مواد باشد و دست کم از لحاظ عقلی محال نیست که شیوه دیگری در نظر گرفته شود که در آن، تعفن موجود در مواد دفع شده برطرف شود و یا تمام مواد مصرف شده، تبدیل به انرژی شود. در ارتباط با جهان اخروی باید دانست که آیات و روایاتی به زندگی جاوید بشری در بهشت و دائمی بودن نعمت ها و لذت های آن، اشاره و تأکید می نمایند، بدان معنا نیست که غذاهایی که بهشتیان از آن تغذیه می نمایند نیز دائمی باشد، بلکه دلایلی بر خلاف این مطلب وجود دارد.
21 محمد بن یعقوب الکلینی، عن على بن ابراهیم عن ابیه عن ابن ابى عمیر عن عبدالرحمن بن الحجاج عن ابى عبداللَّه علیه‌السلام قال: «أفطر رسول اللَّه‌صلى الله علیه وآله عشیّة خمیس فى مسجد قبا فقال: هل من شراب؟ فأتاه أوس بن خولى الانصارى بُعسّ مخیض بعسل، فلما وضعه على فیه نحّاه، ثم قال: شرابان یکتفى بأحدهما من صاحبه، لا أشربه و لا احرّمه، و لکن أتواضع للَّه فان من تواضع للَّه رفعه اللَّه، و من تکبّر خفضه اللَّه، و من اقتصد فى معیشة رزقه اللَّه، و من بذر حرمه اللَّه، و من اکثر ذکر الموت احبّه اللَّه» (کلینی، همان، ج 2، ص 122، ح 3؛ شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج 11، ص 219، ح 31 و مجلسی، همان، ج 16، ص 265 و ج 75، ص 126، ح 25).
17 نیز از امام صادق(علیه السلام) نقل شده است که پیامبر اکرم… در صورت دست‌رسى به شیرینى‌جات‌با آن افطار مى‌کرد، و اگر بدان دست‌رسى نداشت با آب گرم افطار مى‌کرد و مى‌فرمود: این باعث پاکسازى کبد و معده، و موجب خوشبو شدن بوى دهان، و سبب تقویت دندان‌ها و چشم، و عامل تیزى بینایى‌مى‌شود؛ و گناهان را مى‌شوید و عروق تحریک شده را ساکن، و تلخى غالب را از بین مى‌برد و بلغم را قطع مى‌کند و حرارت را ازمعده فرو نشانده و سردرد را زایل مى‌کند. 42 آن حضرت، گاه غذا را در میان مساکین و نیازمندان و همراه آنان میل مى‌کرد و از برکت حضور حضرت، آنان نیز سیرمى‌شدند، بنا به نقل حمیرى از امام باقر(علیه السلام)، شبى پیامبر اکرم… همراه مساکینى که در مسجدمى‌خوابیدند در کنار منبر، روزه خود را افطار کرد و از غذایى که در دیگى سنگى نهاده شده بود میل فرمود، و به برکت‌حضور حضرت، سى نفر از آنان از آن غذا خورده و سیر شدند، سپس آن ظرف نزد همسران حضرت باز گردانده شد وهمه آنان نیز سیر شدند.
70 روشن است که مرادِ حضرت از سنّت شدن این امور، پیامى است که در پس این رفتارهاى ظاهرى نهفته است که همان‌داشتن روحیه تواضع در برابر بندگان است، چراکه امروزه زمینة عمل به برخى از موارد یاد شده، براى بسیارى از افرادـ به ویژه شهرنشینان ـ وجود ندارد و طبعاً هر فردى باید به تناسب وضعیتى که در آن زندگى مى‌کند تلاش کند خود رادر داشتن روحیة تواضع، با پیامبر اکرم… منطبق سازد. پیش از این، اشاره به روایتى شد که طبق آن، پیامبر اکرم… هنگام تنفس در اثناى نوشیدن آب،ظرف آب را از مقابل دهان دور کرده و پس از تنفس، آن را مجدداً به دهان نزدیک مى‌کرد،98 و این مى‌تواند ازتوجه آن حضرت به ظریف‌ترین اصول بهداشتى و تربیتى حکایت کند، زیرا تنفس در ظرف آب، به ویژه اگر دیگرى نیزبخواهد از آن بنوشد، با ادب و اصول بهداشتى، هم‌خوان نیست.
امام رضا(ع) : فضیلت نان جو بر نان گندم مـانـنـد فـضـیـلت ما اهل بیت است برسایر مردم و هیچ پیغمبرى نیست مگر آنکه دعا کرده است بـراى خـورنـده نـان یـا آش جـو، وبـرکـت فـرسـتـاده اسـت بـر او و داخل هیچ شکمى نمى شود مگر آنکه هر دردیکه در آن هست بیرون میکند و نان وطعام جو قوت پـیـغمبرانست و طعام نیکان است و حق تعالى نگردانیده است قوت پیغمبران را مگر نان جو و فرمود که داخل شکم صاحب مرض سل نمیشود چیزیکه نافع تر از نان برنج باشد. شخصى بخدمت حضرت امام رضا علیه السلام عرض کرد کـه اهـل بـیـت ما گوشت گوسفند نمیخوردند و مى گویند که سودا را بحرکت میآورد وازآن دردسـر ودردهـاى دیـگـر بـهـم مـیـرسـد حـضـرت فـرمـود کـه اگـر خـداى عـزوجـل گـوشـتـى بـهـتـر از گـوشـت گـوسـفـنـد مـیـدانـسـت فـداى اسمعیل را گوسفند قرار نمیداد.
حـضـرت امـام رضا (ع) : در بدن رگى هست که آن عشا نام دارد و هر که در طرف شب چیزى نمیخورد آن رگ او را نفرین میکند تا صبح میگوید خدا ترا گرسنه بـدارد چـنـانـچـه مـرا گـرسـنـه داشتى خداترا تشنه بدارد چنانچه مرا تشنه داشتى پس البته ترک مکنید عشا را اگر چه بلقمه نان باشد و اگر چه بدمى آب باشد. امام حسین(ع): هرگاه رسول خدا(ص) غذایی می‌خورد، می‌گفت: «اللهم بارک لنا فیه و ارزقنا خیرا منه؛ خدایا! در آن برای ما برکت قرار ده و بهتر از آن را روزیمان فرما» و هرگاه شیری می‌نوشید، می‌فرمود: «اللهم بارک لنا فیه و ارزقنا فیه؛ خدایا! در آن برای ما برکت قرار ده و روزیمان را در آن قرار ده.
امیر مومنان علی (ع) می‌فرماید: هرگاه رسول خدا (ص) آب می‌آشامید، می‌فرمود: «الحمدالله الذی لم یجعله اجاجا بذوبنا و جعله عذابا فراتا بنعمة»؛ سپاس خدای را که آن را به سبب گناهانمان برایمان تلخ قرار نداد بلکه آن را به سبب نعمتش شیرین و گوارا قرار داد. پیامبر اکرم )ص): مبغوض ترین افراد نزد خدا کسانى اند که شکم خود را با انواع خوردنى ها در حد افراط پر کرده اند؛ و اگر انسان خوردن لقمه اى را که بسیار هم مورد اشتها و علاقه اوست ، ترک کند در قبال این کار خداوند یک درجه و مقام در بهشت به او مى دهد. در حدیث موثق منقول است که حضرت رسول (ص) بحضرت امـیـرالمـؤ مـنـیـن (ع) فـرمـود: یـا عـلى در اول طعام و آخر طعام نمک بخور که هر که در طعام افتتاح واختتام بنمک کند خدایتعالى دفع کند از او هفتاد نوع از انواع بلا را که آسانتر آنها خوره باشد.
امام رضا(ع ) با تشبیه بدن به زمین می فرماید: بدن انسان ، بسان زمین پاک و آماده برای زراعت است که اگـر در آبـادانی و آبدهی بدان ، مراقبت شود، به گونه ای که آب ، نه فراوان تر از نیاز بدان برسد تا آن را غرقاب و باتلاق کند و نه از اندازه کمتر باشد تا آن را به تـشـنـگـی گـرفـتـار سازد، آبادانی اش استمرار می یابد، اما اگر از آن غفلت شود، به تباهی می گراید و علف هرز در آن می روید؛ بدن چنین حکایتی دارد و تدبیر آن در خوراک و پوشاک چنین است. امـام رضـا(ع ) در روایـتـی هـر ۸ سـاعـت یـک بار وعده غذایی را از مجموع این چند دسته روایـات چـنـیـن اسـتـنـبـاط مـی شـود کـه دو وعـده غـذایـی ، یـعـنـی اول روز و آخـر روز بـرای خـوردن غـذا کافی است ، و چنانچه در میان روز گرسنه شد از مـیان وعده های غذایی استفاده کند، آنچه در رساله های عملی درباره استحباب غذا خوردن در اول روز و اول شب و خودداری از غذا در بین روز و بین شب آمده ، در تاءیید دو وعده تغذیه است.
((بخورید و بیاشامید و اسراف نکنید)) و پیامبر ما نیز طب را در این دستور خویش خلاصه کرده است : ((معده ، خانه بیماری ها است و امـسـاک ، سـرآمـد هـمه داروها است و بدنت را از آنچه بدان عادت صحیح داده ای محروم مکن )) طـبیب مسیحی وقتی این سخن را شنید گفت : قرآن شما و پیامبرتان ، برای جالینوس (طبیب معروف ) سخن طبیبانه ای باقی نگذارده اند. میوه هایی چون : انگور، انار، خـربـزه ، خـرمـا، سـیـب ، انجیر و… هر کدام از خواص زیادی برخوردارند که در روایات اسلامی به آنها اشاره شده است مثلا: انار، موجب نورانیت قلب و دور کننده شیطان است ، معده را پـالایـش مـی دهـد، مـقـوی و نـیـروبـخـش اسـت ، غـذا را هـضـم مـی کـنـد و سـبـب اعتدال طبع می شود.
مـفـهوم آیه شریفه ((کلو واشربوا ولا تسرفوا)) که در نگاه نخست بسیار ساده به نظر مـی رسـد، امروز در رتبه مهم ترین دستورات بهداشتی (و تغذیه سالم ) قرار گرفته اسـت ، زیـرا طـبـق تـحـقـیقات دانشمندان ، سرچشمه بسیاری از بیماری ها، غذاهای اضافی (داخـل مـعـده ) اسـت کـه بـه صورت جذب نشده در بدن باقی می ماند. در آیه ای از قرآن آمده است : شیطان می خواهد به وسیله شـراب (غذای پلید) و قمار در میان شما عداوت و کینه ایجاد کند، و شما را از یاد خدا و در آیـه ای دیـگـر خـوردن مـال حـرام را آتـش خـوردن مـعـرفـی کـرده اسـت : ((کـسـانـی کـه امـوال یـتـیـمان را به ستم می خورند (در حقیقت ) تنها آتش می خورند.
این موضوع جاى تعجب ندارد که خدا از بنده پرهیزگارش این چنین پذیرایى کند، ولى بعضى از مفسران (مانند نویسنده المنار) معتقدند که منظور از “رزقاً” همین غذاهاى معمولى دنیا بوده؛ زیرا از “ابن جریر” نقل شد که بنى اسرائیل گرفتار قحطى شدند و زکریا قادر بر تأمین زندگى مریم نبود، در این موقع قرعهاى زدند که به نام مرد نجارى افتاد و او با میل و رغبت خود از درآمد کارش، غذاى مریم را تهیه مى‌کرد و به هنگامى که زکریا در کنار محراب او قرار مىگرفت از وجود چنان غذایى در آن شرایط سخت تعجب مى‌کرد و مریم در پاسخ سؤال او مىگفت: “این از طرف خدا است”؛ یعنى خداوند، مرد با ایمانى را علاقهمند به این خدمت و در آن شرایط سخت، ساخته است.
این تفسیر، با قرائن موجود در آیه و با روایاتى که در ذیل آن وارد شده است، سازگاری ندارد! در تفسیر عیاشى روایتى از امام باقر (ع) نقل شده است: “روزى پیامبر (ص) به خانۀ فاطمه زهرا (س) آمد در حالى که چند روز در خانۀ او غذایى دیده نمىشد، ناگاه غذایى نزد او مشاهده کرد و از او پرسید: این غذا از کجا است؟ فاطمه (س) عرض کرد: از جانب خدا است؛ او هر کس را که بخواهد بدون حساب روزى مىبخشد، پیامبر (ص) فرمود: این جریان همانند جریان زکریّا است که در کنار محراب مریم آمد و غذاى مخصوصى در آن جا دید و از او پرسید: اى مریم! این غذا از کجا است، او گفت: از ناحیۀ خدا است. از طرف دیگر در علم کلام در باب توحید افعالى ثابت شده است که خداوند متعال، قدرت مطلق است و آفرینش، رزق، زنده کردن، میراندن، بی نیازی، فقر، عزّت، ذلّت، صحّت و مرض و… به دست قدرت او است؛ منتها گاهى افاضه توسّط اسباب عادى است (اسباب اختیارى و غیر اختیارى بشر) و گاهى بدون اسباب عادى است؛ مثل خلقت حضرت آدم و حوّا و … معجزات صادره از انبیا نیز از همین قبیل و بر خلاف عادت است، همچنین رزق حضرت مریم بر خلاف عادت و بدون اسباب ظاهری بوده است”.
در همین راستا، غذایی که به صورت معمول در این دنیا مصرف می شود، بعد از تبدیل مقداری از آن به انرژی و ماده در داخل بدن، باقیمانده ای نیز دارد که با دفع و تعریق از بدن انسان خارج می شود، اما دلیلی ندارد که این سیستم، تنها راه موجود برای تبدیل مواد باشد و دست کم از لحاظ عقلی محال نیست که شیوۀ دیگری در نظر گرفته شود که در آن، تعفن موجود در مواد دفع شده برطرف شود و یا تمام مواد مصرف شده، تبدیل به انرژی شود. در ارتباط با جهان اخروی باید دانست که آیات و روایاتی به زندگی جاوید بشری در بهشت و دائمی بودن نعمت ها و لذت های آن، اشاره و تأکید می نمایند، بدان معنا نیست که غذاهایی که بهشتیان از آن تغذیه می نمایند نیز دائمی باشد، بلکه دلایلی بر خلاف این مطلب وجود دارد.